علم و جهل به آخرت
از کجاییم، در کجاییم، به کجاییم؟
اصول دین ـ احکام ـ اخلاق
وضعیت عالم، جاهل، قاصر و مقصر
علومی که انسان به تحصیلشان نیاز دارد
....................................................................
از کجاییم، در کجاییم، به کجاییم؟امام علی (علیه السلام) فرمودند: رحم الله امرأ علم من أین و فی أین و الی أین ـ خدا رحمت کند کسی را که بداند از کجا آمده، در کجا به سر می‌برد و به کجا خواهد رفت؟
معرفت به این‌که: «از کجا آمده‌ایم؟ در کجا به سر می‌بریم؟ و به کجا خواهیم رفت؟»، موجب می‌شود که انسان، خود و دیگران را به بلندای ابدیت دیده و برای زندگی ابدی‌اش، تلاشی بی‌نهایت را آغاز نماید. او به دنبال کسب معرفت نه تنها برای خودش، بلکه برای اهل خانواده و دیگران می‌باشد.
آموزش افراد خانواده و یا آماده کردن بستر آموزش برای آنها، بر عهده پدر خانواده بوده و هر کوتاهی در این زمینه، خیانتی ابدی در حق اعضای خانواده محسوب می‌شود و او را در پیشگاه خداوند تبارک و تعالی مسئول خواهد ساخت.
این عجیب است که برخی والدین به فرزندشان اجازه نمی‌دهند برای آموزش دین خود، کلاس بروند، اما به دختر جوان برای یادگیری علوم دنیا در یک شهر غریب اجازه می‌دهند.
اگر کسی به فرموده اولیای دین در مورد چگونه زیستن در این دنیا توجه نکند و اکتفا کند به زندگی گیاهی و حیوانی که مثلاً بدن قوی و خانه خوب و ... ، مشمول این آیه می‌شود که فرمود: یعلمون ظاهراً من الحیاه الدنیا و هم عن الآخره غافلون[1] ـ آنها فقط به ظاهر زندگی دنیا علم دارند و از آخرت غافلند.
اصول دین ـ احکام ـ اخلاق
این سه پایه، اساس اسلام است و روابط ما را با خدا، آخرت، انسان‌های دیگر، امور دنیوی و... برای تولدی سالم تنظیم می‌کند.
هرکسی به اندازه‌ای که از این سه اصل برخوردار شود انسان از نوع اشرف مخلوقات است و به هر اندازه که از آنها فاصله دارد، به گیاه و حیوان شباهتش بیشتر است.
خداوند به پیامبر ( صل الله و علیه و آله ) فرمود: «ذرهم یخوضوا و یلعب ـ ای پیامبر! بگذار این‌ها در زندگی حیوانی خود بچرند و بازی کنند.»
ارزش‌های علم به آخرت
ـ امام علی ( علیه السلام )فرمود: «رأس الفضائل العلم ـ رأس همه فضیلت‌ها علم آخرتی است.» در روایت دیگر فرمود: «العلم حجاب من الآفات ـ علم مانع آفت‌ها است.»
ـ پیامبر(صل الله وعلیه وآله)فرمود: دلی که در آن حکمت نیست، مثل خانه‌ی خراب است. حکمت یعنی تعالیم انبیا.
ـ حکمت که قلب را آباد و روح را روشن می‌کند، در هر سنی انسان را جوان نگه می‌دارد، اما قطع آن، پیری و شکستگی می‌آورد.
ـ خداوند قبل از اخذ تعهد از جاهل برای یادگیری علم دین، از عالم تعهد گرفته که به جاهل یاد دهد.
ـ قلب چون ماهیتش مادی نیست، با گذشت زمان، پیر و ضعیف نمی‌شود، بلکه قدرتمند می‌شود.
ـ آنچه یاد می‌گیریم باید به دیگران یاد بدهیم.
ـ به ما دستور داده‌اند که: «تفقهوا ـ دنبال فهم عمیق دین باشید و در سطوح دین متوقف نشوید.»
ـ طلب العلم فریضه علی کل مسلم ـ یاد گرفتن علم دین بر هر مسلمان واجب است[2]. (این جدا از عمل است.)
ـ امام صادق(علیه السلام)فرمود: دوست ندارم جوانی از شما را جز در دو حال ببینم که روزش را آغاز می‌کند: یا عالم باشد و یا در حال یادگیری علم.
ـ حضرت علی (علیه السلام)فرمود: «تعلّموا العلم فان تعلم حسنه ـ علم (حرکت به سوی آخرت) را بیاموزید. به راستی که یادگیری این علم حسنه است. اشاره است به آیه‌ی «ربّنا آتنا فی الدنیا حسنه [3]»
ـ «بالعلم یُطاع الله ـ به‌وسیله علم، خدا اطاعت می‌شود.» وگرنه انسان نمی‌داند چگونه خدا را اطاعت کند. برای همین است که حضرت فرمود: «رُبَّ متنسکٍ و لیس له دین ـ چه بسیار اهل عبادتی که دین ندارد.» چون از روی علم عبادت نکرده است. یا امام صادق(علیه السلام)فرمود: کسی 60 سال نماز می‌خواند، اما یک رکعت آن هم به خاطر ناآگاهی او مورد قبول خدا نمی‌شود، ـ پیامبر( صل الله و علیه و آله) فرمود: «العلم افضل من العباده ـ علم از عبادت بالاتر است.»
ـ حضرت (علیه السلام)فرمود: «الکلمه من الحکمه ... ـ کلمه‌ای از حکمت که کسی یاد بگیرد و بیان کند و خود عمل کند، برایش بهتر از یک سال عبادت است.
ضررهای جهل به آخرت:
ـ «الجهل اصل کلّ شر ـ جهل، اصل و ریشه تمام بدی‌هاست.[4]»
ـ افراد جاهل و ناآگاه اشتباه، گناه و آلودگی‌های بیشتری دارند. ریشه اکثر گرفتاری‌های خانوادگی، مسائل اجتماعی و... به جهل برمی‌گردد.
ـ «و لا تموتوا جهالا ـ مواظب باشید نسبت به آخرت جاهل از دنیا نروید.» ممکن است کسی پزشک یا مهندس خوبی بشود، اما نسبت به آخرت جاهل باشد. زیرا این‌ها به درد آخرتش نمی‌خورد.
ـ جاهل مردن یعنی تولد بیمار و ضعیف
ـ «فان الله لا یعذر عن الجهل ـ خداوند از جهل نمی‌گذرد.»
ـ جاهلان یکی از 6 گروهی هستند که بدون حساب وارد جهنم می‌شوند.
ـ پیامبر(صل الله و علیه و آله)فرمود: «ذنب العالم واحد و ذنب الجاهل ذنبان ـ گناه عالم بی‌عمل، یک گناه است، اما گناه جاهل دو گناه است.» عالم عذاب می‌شود برای گناهی که کرده و جاهل عذاب می‌شود هم برای گناهی که کرده و هم برای این‌که علم دین را یاد نگرفته است.
ـ «صراط» راهی است تاریک و پروحشت که طی 3 هزار سال، از داخل جهنم می‌گذرد. در آن‌جا استغفارهای دنیوی به داد انسان می‌رسد.
ـ در 50 هزار سال قیامت، ثواب تحصیل علوم آخرتی به کار انسان می‌آید.
وضعیت عالم، جاهل، قاصر و مقصر
قاصر (یا مستضعف): کسی است که نمی‌توانسته یاد بگیرد. مثل برخی روستایی‌ها.
مقصر: کسی است که خودش تعمداً کوتاهی کرده، اما می‌توانسته یاد بگیرد.
ـ گناه عالم بی‌عمل کم‌تر از جاهل مقصر است. چون عالم می‌دانسته و عمل نکرده، اما جاهل مقصر هم نمی‌دانسته و هم عمل نکرده است. پس جاهل مقصر دو گناه دارد، یکی این‌که نرفته یاد بگیرد و دیگر این‌که به‌خاطر جهلش به گناه‌های متعدد می‌افتد.
ـ امام صادق(علیه السلام)فرمود: جاهل را جز در دو حال ندیدم: یا افراط می‌کند، یا تفریط.
ـ جهل در دین، انسان را به جهنم می‌برد.
ـ مسئولیت جهالت برخی افراد، با عالمانی است که کتمان علم کرده و به آنان آموزش نداد‌ه‌اند.
علومی که انسان به تحصیلشان نیاز دارد
1 ـ علمی که عمل انسان را صالح می‌کند: قرآن می‌فرماید: «انّ الانسان لفی خسر الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات[5] ـ همه انسان‌ها در زیان هستند مگر کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام دهند.»
«عمل صالح» عملی است که قلب را سالم نگه دارد تا به ابدیت انتقال یابد.
مهم این است که انسان عمل صالح را سالم نگه دارد. لذا عمل صالح بدون علم و آگاهی نمی‌شود. اگر هم کسی انجام داد نمی‌تواند نگهش دارد و با گناهانی مثل عجب و ریا و... تباهش می‌کند.
مهم‌ترین اعمال، اعمالی است که درباره‌ی آنها از ما سؤال خواهد شد. بنابراین باید مهم‌ترین وقتمان را روی آن کارها بگذاریم. امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمودند: مشغول باش به کاری که در مقابل آن مسئول هستی.
2 ـ علمی که ندانستنش جهل را زیاد می‌کند: چه بسا ندانستن یک مسئله ریشه‌ای، انسان را دائماً در گناه غوطه‌ور نماید. چرا که افزایش جهل، مساوی است با افزایش میزان خطا و گناه.
3 ـ شناخت خدا و آگاهی در دین او: عمل همراه با بینش و آگاهی است که ارزشمند است. مانند ضربه‌ی شمشیر حضرت علی(علیه السلام)در روز جنگ خندق.
4 ـ علم به حلال و حرام‌های خداوند: امام صادق(علیه السلام)فرمود: یک حدیث که تو در مسائل حلال و حرام یاد بگیری برایت از دنیا و آنچه که در آن است، بهتر است. در جایی دیگر فرمودند: بهترین چیزی که مردم درباره‌ی آن سؤال کنند، مسئله‌ی حلال و حرام است.
نکته: برای دست‌یابی به علم، باید تلاش کرد. دعای بی‌عمل به انسان سودی نخواهد رساند. نباید تنبلی کرد. «الکسل یُفسد الآخره ـ کسالت، آخرت را تباه می‌کند[6].»
امام رضا( علیه السلام ) فرمودند: کسی که از خدا موفقیت را می‌خواهد ولی تلاش نمی‌کند، خودش را مسخره کرده است.