تربیت فرزند
اشاره : انسان موجودی است که از تولد تا بینهایت به سمت کمال مطلق سیر می کند .تحصیل اسباب و لوازم این کمال نیازمند پرورش قوا و استعدادهای او در طول حیات و در گرو دانش و بینش کافی متولیان امر تعلیم و تربیت از قوا و ساحت ابدی انسان و نحوه ی آماده سازی او برای یک زندگی همیشگی است . بحران های فکری، اخلاقی؛ جنگ ، جنایت و فساد و نیز ظلمی که امروزه انسان بر نفس خود و خدا و جامعه و طبیعت روا می دارد همگی از تربیت ناقص و بیمار او حکایت می کند.
راه چیست؟ و چاره کدام است؟
دین اسلام که تعالیم آسمانی اش بر فطرت پاک آدمی تکیه دارد،چاره کار را در تربیت فطری و پرورش ظرفیت نامحدود انسان که منبعث از نفخه ی الهی نهفته در وجود اوست می بیند و راه علاج تمامی ناهنجاریها را در تربیت دینی و اسلامی او پیشنهاد می کند.
مباحث عرضه شده در این مجال با عنوان تربیت فرزند ، مجموعه سخنرانی های استاد محمد شجاعی در باب تربیت فرزند است که مهمترین اصول حاکم بر پرورش صحیح فرزند را در دوره های هفت ساله اول و دوم زندگی او تبیین می کند. این مباحث در طول 32 جلسه با حضور تعدادی از زوج های جوان در مؤسسه فرهنگی هنری منتظران منجی (عج الله تعالی فرجه الشریف) عرضه شده است.
ضرورت آشنایی
آشنایی با فنون‌تربیت کودک، نه تنها برای والدین بلکه برای همه‌ی افراد، امری ضروری است؛ چرا که هر انسانی با هر موقعیتی، حتماً با کودک یا کودکانی در ارتباط خواهد بود.
می‌دانیم که قطعاً نوع رفتار یک شخص در شخص دیگر تأثیر می‌گذارد و این تأثیر در خردسالان، در نحوه‌ی برخورد بزرگترها با آنها بیش‌تر خواهد بود.
عوامل مؤثر بر رفتارهای متقابل:
1- احساس: رفتار ما در برخورد با هرکسی یا چیزی تابع احساسی است که نسبت به آن داریم. هر اندازه علاقه‌ی ما به کسی بیش‌تر باشد، قطعاً رفتارهای محبت‌آمیز و فداکاریهایمان نیز برای او بیش‌تر خواهد بود.
2- نگاه: عبارت است از منظری که ما از آن طریق، خودمان یا اشخاص و اشیای دیگری را ارزیابی می‌کنیم. نوع نگاه ما به آینده، گاهی بر عامل احساس غلبه کرده و ما را از رفتاری که به آن علاقه‌مندیم باز می‌دارد. مثلاً ترس از تولد یک کودک بیمار، مانع از ازدواج ما با شخص بیماری می‌شود که بسیار به او علاقه مندیم.
نگاه ما به آینده‌ای احتمالی ما را به سمت پیش بینی و تدارک مقدمات و لوازم ضروری آن سوق می‌دهد. به عنوان مثال، تهیه‌ی لوازم بازی برای کودکی که هنوز متولد نشده یا تهیه‌ی جهیزیه برای دختری که هنوز ازدواج ننموده است.
اما حیات پس از مرگ، آینده‌ای قطعی است و زندگی سعادتمندانه ابدی نیز، نیازمند لوازم و شرایطی است که تهیه‌ی انها در این دنیا، تابع نوع نگاه ما به زندگی است.
هر اندازه این نگاه وسیع‌تر باشد، تلاش برای تهیه‌ی لوازم ضروری آینده بیش‌تر خواهد بود. اگر نگاه انسان محدود به زمان تولد تا مرگ باشد، قطعاً تلاش او نیز به همین حیطه محدود خواهد شد. اما اگر این نگاه از تولد تا ابدیت را در بر گیرد، انسان خود و همه‌ی افراد را موجودی ابدی دیده و برای یک زندگی شاد و آرام ابدی، و تهیه‌ی لوازم ضروری آن، تلاش خواهد کرد. چنین فردی به تمام مراحل‌تربیت کودکانش نیز، به همان وسعت می‌نگرد و از سالها قبل از تولد فرزندانش، برای سعادت ابدیشان تلاش خواهد کرد.
نقش والدین در تأمین سلامت جسم و روح فرزند:
والدین می‌توانند در پنج عامل زیر، با نقش نسبی مادر 55% و پدر 45% مؤثر باشند:
1- سلامت و زیبایی 2- اخلاق 3- دین 4- هوش 5- عقل
تفاوت هوش و عقل:
هوش ضریب کارایی مغز است و انسان می‌تواند از هوشش در هر دو سوی خیر و شر استفاده کند. اما عقل به معنی مصلحت اندیشی است. نیرویی که انسان به واسطه‌ی آن منافع و مصالح را از مضار تشخیص می‌دهد.
راههای تأثیر گذاری والدین در پنج عامل بالا:
1- وراثت: مجموعه‌ی عواملی که در تخمک و اسپرم موجود بوده در هنگام لقاح به اشتراک گذاشته می‌شوند.
2- محیط داخلی: همان محیط رحم مادر است که کودک دوران جنینی‌اش را در آن سپری کرده و از مادر تا حد زیادی تأثیر می‌پذیرد.
پیامبر اکرم «صلّی الله علیه و آله و سلم» فرمودند:
السّعید من سَعِدَ فی بطن امّه و الشّقیُّ من شَقیَ فی بطن امّه؛
خوشبخت کسی است که در شکم مادرش خوشبخت می‌شود و بدبخت کسی است که در شکم مادرش بدبخت می‌شود.
البته گاهی کودکی که از نظر وراثت و محیط داخلی شرایط مناسبی را طی نکرده، ممکن است بعد از تولد، تحت محیط خارجی سالم قرار گرفته و با تربیتی صحیح به انسان بزرگی بدل شود. و بالعکس، محیط خارجی نامناسب، می‌تواند اثرات وراثت و محیط داخلی را خوب نابود کرده و کودک را به انسان فاسدی تبدیل کند.
دنیا، بالاترین و تنهاترین فرصت در حفظ خانواده از آتش جهنم
یا ایها الذین آمنوا قواانفسکم و اهلیکم ناراً.... ای کسانیکه ایمان آورده‌اید خود و خانواده تان را از آتش دوزخ نگاه دارید.(سوره‌ی تحریم آیه‌ی6)
خداوند در آیه بالا، مؤمنین را به حفظ خود و خانواده‌شاناز آتش جهنم، امر می‌فرمایند. اما باید بدانیم که انسانی می‌تواند خود و خانواده‌اش را از ذلت ابدی برهاند که ابتدا به خویش و سپس به دیگران، با دیدی ابدی نگریسته و زندگی ابدی‌اش از همه چیز برایش مهم‌تر باشد. طبق آیه‌ی فوق از والدین خواسته شده تا با تعلیم خیر به اهل خانه، آنها را به سمت اعمال صالح سوق دهند.
تعلیم خیر نه تنها جنبه‌ی توصیه‌های صحیح و آموزش‌های نظری را دربرمی‌گیرد، بلکه بیش‌تر شامل تعالیم عملی می‌شود. بطوریکه کودکان معمولاً از پدر و مادر و رفتارهای آنان الگوبرداری می‌کنند و آنچه می‌بینند تأثیرگذارتر است از آنچه می‌شنوند. به طور کلی عمل به واجبات و دوری از حرام، بهترین وسیله تعلیم عملی و غیر زبانی است.
... قل ان الخاسرین الذین خسروا انفسهم و اهلیهم یوم القیامة، الا ذلک هو الخسران المبین.
بگو زیانکاران آنان هستند که خود و خانواده‌شان را در قیامت به زیان افکنند، آگاه باش این همان زیان است که در قیامت بر همه آشکار خواهد شد. (سوره‌ی زمر آیه 15)
قرآن خاسرین واقعی را کسانی معرفی می‌کند که خود و خانواده‌شان در مسیر حرکت به سمت آخرت به گونه‌ای زندگی کنند که نفسشان به هنگام مرگ ناقص متولد گردد. چنین انسانهایی هم از ناحیه‌ی خود و هم از ناحیه‌ی تمام اعضای خانواده‌شان در قیامت گرفتار خواهند بود. پس بر والدین واجب است که اطلاعات مورد نیاز برای زندگی سعادتمندانه ابدی را در اختیار اعضای خانواده قرار داده و سپس با اعمال و رفتار خود آنها را تحت آموزش عملی قرار دهند.
مراحل‌تربیت فرزندان:
1- قبل از بارداری 2- دوران بارداری 3- هفت سال اول(کودکی)
4- هفت سال دوم (نوجوانی) 5- هفت سال سوم(جوانی)
چون فرزند ما در زمان بارداری و ماههای اول تولد، تسلیم محض پدر و مادر بوده و هیچ مقاومتی از خود نشان نمی‌دهد، این دوره در شکل‌گیری شخصیت او از بالاترین درجه اهمیت برخوردار است. پس باید قدرت و مهارت صورتگری را در خویش بالا ببریم.
دوران رحمی، دوران ساختن ارگان‌ها و اندام‌های ضروری برای زندگی دنیاست و این استعداد، تنها مختص همین مرحله می‌باشد. بطوریکه همه‌ی سلامتی و آرامشی را که ما برای تمام سالهای عمر به آن نیازمندیم، در این نه ماه رقم می‌خورد. با مقایسه این نسبت (رحم به به دنیا)، آسان‌تر درک می‌کنیم که چرا همان‌طور که یک ساعت تلاش در دنیا می‌تواند میلیاردها سال بهشت را در آخرت به دنبال داشته باشد.
البته باید بدانیم که اهمیت زمان در کسب قابلیت‌ها در مراحل مختلف بسیار متفاوت بوده و به این‌ترتیب می‌باشد:
بعد از تولد < بارداری < قبل از بارداری
طبق این طبقه بندی می‌توان گفت؛ یک ساعت تلاش پدر و مادر قبل از بارداری می‌تواند معادل ماهها تلاش در دوران بارداری و یا سالها زحمت بعد از تولد باشد.